På scenekanten

Fire megger spelar revy i Dale. Ein lokalrevy om Dale. Om megger, kjønn og kropp. Om den handlekraftige og fartsglade Liv Signe. Og revyen er langt på veg like energisk som sitt idol – Liv Signe. Liv Signe får takk for Dalsfjord-brua, og den bru-skeptiske Firda-redaktøren får spit. Ferjemannskapet slår seg på fisking etter bruopninga, og dreg på tur til dugnadsbygda Holmedal, medan Torsheimen vil gå på den nye bro med Dale-sko-o-o-o-o.

Eg kosa meg mest når meggene klønte kjærleg etter to av dei mest moderne bedriftene i Dale. Publikum fekk vite korleis design-gjerdet på Transplant vart laga. Kosteleg lokalrevy. Og suksess-bedrifta Elis fekk vite korleis meggene kjenner seg ”living next door to Elis”. Spiten gjekk på at suksessbedrifta var svært så anonym og tilbaketrekt i lokalsamfunnet. Den kraftige applausen frå publikum er sikkert teikn på at denne var teken på kornet.

Det mest imponerande med revyen er at fire megger underheld oss med gnist og trøkk i eit bankande køyr i ein time og tre kvarter utan pause. Noko vart i lengste laget, men det er truleg for vanskeleg å skjere i eige stoff. Mange av nummera vert litt repeterande. Ein veit frå starten kvar det hamnar, og eg saknar overraskingar mot slutten. Meggene skjuler desse minusa med gnistrande speleglede og eminent typespel. Jamt over er typane og karakterane som vert framstilte veldig, veldig gode.

Revyen er gjennomgåande ”kjønnsleg og kroppsnær”. Rafinert kjønnshumor er ein vanskeleg revy-sport, og her synest eg meggene er på sitt svakaste. Det vert litt einspora under beltet, og enkelte av poenga må seiast å vere platte. Vonaleg går dette lettare heim hjå andre publikum enn hjå meg. Eg saknar ”antydningens kunst”.

Scene-romet er herleg enkelt, og kostymane står i stil med det gode typespelet. Her er lite fiksfakseri, og dei greier kjappe skift. At fire megger greier å få det til å gli så fint er imponerande. Teknikken med lyd og lys er på hogget, og meggene held seg med eit framifrå revyband. Heldige Dale, som har megger som tenkjer på viktigare ting enn ”sju kakesortar” den tredje helga i advent!

Kiri til Åmot gard får oss til å ta den høge C. For Steinar. Som torer. Som smiler det til – i nettverket sitt. Som overlet laksefisket med henne til «lakselord» Frøysland. Steinar har Kiri-kalven i Høyanger og konfirmasjonspengar frå Florø med på laget. Visst handlar det om opera. Men meir om kreativitet og kontaktnett hjå Steinar S på Åmot gard. Kontaktnett i London og i Bygstad!

Er det viktig å få Kiri hit? Ja og nei. «Ja», fordi ho er eit glitrane smykke for kulturlivet vårt. Det syner veg for dei som vil tore. Vi treng brød og sirkus. Kiri er sirkus. «Nei», fordi konserten er «liten og dyr» for spesielt interesserte. Kulturlivet vårt må vere så mykje meir. Og heldigvis er det også det. Frå opera på Eid til Revy-megger i Dale!

Er 5000 kr dyrt? Kva kostar ein draum?

Er draumar viktige? For mange av oss er dei det. Vi som reknar tida i Molde i «før og etter» Miles Davis. Konserten gjekk midt på natta. Det vart mytar av slikt. Kvar var du når Brå braut staven i Holmenkollen……. eller når Sogndal fylgde Brann til døra på Ullevål? Nokre av oss gøymer på slike opplevingar. Andre plyndrar handelshusa for vintratrøyer og elektroniske dippeduttar. Ting vert utslitne, medan magiske minne vart blankare med åra.

Kunstmuseet og Synnøve Bjørset har utvikla ein julekonserttradisjon dei siste åra. Onsdagskvelden var det premiere på Eikaasgalleriet på Ålhus, og ferda går vidare til Hornindal og Askvoll. Hardingfelespelar Synnøve har med seg Thea Hjelmeland (song), Solbjørg Tveiten (folkesong) og Sigbjørn Apeland (trøorgel).

Stemninga er ”ultra-advent”, viss noko kan kallast det….. Månen får Jølstravatnet til å glitre mellom snødekte fjell. Det høyrest skoknirk frå sytti jølstringar i kulden. Kaffi og bakst i kafeen før konserten. Praten går. Vi må ”ete fyst”. Så inn i salen der Ludviken sine ”Jeg” og sjølvportrett på kvite vegger gir ramme for ”Synnøves Julekonsert”.

Sjangeren er julesongar i gamal drakt. Lokale gamle tonar. ”Eit barn er født i Betlehem” får tre tonar; ein heilt lokal frå Ålhus og to frå Gloppen. Intim konsert utan elektronikk og dippeduttar. Rett på. Flott. Hardingfela og trøorgelet gir samstemt stemning. Sjarmerande orgelknirk gav stemning frå min barndoms forsamlingshus; ”Kling no klokka”. Solbjørg folkesongar er van i sjangeren, medan den unge Thea er på nytt beite på Betlehems-marka.

Førde-jenta Thea er årets gjest på konserten. Ho syng klårt og direkte, med ei røyst som er trena for meir. Eg hadde venta at ho skulle dra meir på med improvisasjonar, men det var som høgtida ved trøorgelet greip ho. Flott og nakent, javel, men eg synest ikkje det tek av før ho grip gitaren. Med gitaren i nevane torer ho også å bruke røysta si meir og konserten sitt høgdepunkt går direkte til hjarte på publikum; ”Mitt hjerte alltid vanker”. Meisterleg.

Vi trampeklappar oss til ekstranummer og får synge med i allsongen på ”Deilig er Jorden”. Ritualet i ein kvar julekonsert er oppnådd. At ungdomen dyrkar gamle og lokale juletradisjonar varmar i kulden. Men når jølstrajenta Synnøve spelar opp på hardingfele, og byd med Thea som til vanleg ikkje er skuggeredd for å eksperimentere med røysta si, så hadde eg venta eit hakk eller to til.

Kanskje er eg litt for kritisk no, men tolkinga av ”Mitt hjerte alltid vanker” ber bod om at her var meir å hente. Skal eg driste meg til å kome med eit råd, så måtte det vere at alle tradisjonar skal utviklast for å overleve, og at julesongane ikkje er noko unnatak. Hardingfele til trøorgel funkar framifrå. Men dei dyktige utøvarane kunne fått enno meir ut av denne gode konserten, om dei hadde teke seg litt meir tid til å utvikle det samla uttrykket, og tort å ”trøkka til” litt meir.

Kva trur vi at vi veit om budsjett-forliset etter seglskute-festen i Måløy? Eitt kommunalt driftsbudsjett på vel 10 millionar skulle gå i balanse. Sa dei i fjor. I juni 08 hadde budsjettet heva seg i omnen til nærare 20 mill, men framleis snakka dei om eit budsjett i balanse. Resultatet vart over 30 mill i omsetnad og eit forlis med vel 13 mill i tap. Tap for kommunen. Sjølv om festen vart framifrå!!! La oss ikkje gløyme det.

Veka har vore full av hovudristing. Ordførar og rådmann held seg fast i rattet i styrehuset, medan den elles så snakkesalige ”båtsmann” Helge Hjelle har fått sjøverk, og litt prikkande still på køya si under dekk.

Eit kulturarrangement skal og må drivast fram på entusiasme, optimisme og humør. Ingen dreg prosjektleiar Hjelle sine evner i tvil her. Men ein kvar organisasjon treng økonomistyring, kontroll og ”kjedelege” revisorar. Slike må tole å verte utskjelte som pessimistiske ”fest-bremser”. Kanskje er det her ordførar og rådmann har feila. Spørsmålet er; Har ”kaptein og styrmann” vorte blinda av ”båtsmannen” sin entusiasme?

Når utgiftene auka med meir enn 50% utover dei 20 mill det vart operert med i juni 08, så kan ikkje det forklarast med at publikum svikta. Publikumsvikt kan umogeleg føre til auka driftsutgifter. Inntektene har vore om lag som budsjettert. Det er overforbruk av utgifter som er på same storleik som overskotet. Festen var heilt ute av økonomisk kontroll og det vart advent før tal kom på bordet.

Å skulde på publikumssvikt vert meiningslaust. Arrangementet gjekk stort sett i godt ver. I ”synja-vind, kuling og regn” ville det vorte langt verre. Å lage arrangement er også å ta risiko. Ein må vurdere risiko også utfrå den verst tenkelege publikumssvikt. Arrangørar skal ta risiko, men dei må vite kven som gjer opp rekninga om det skulle gå gale.

Alle vil levere varer og tenester til eit arrangement med kommunal garanti. Nokre har hatt pluss-omsetnad tilsvarande desse 30 millionane. Nokre har truleg fått svært hyggeleg overskot etter den friske seglasen. Media har denne veka vore lite opptekne av kven desse er!

Mange har stått på i dugnadsarbeidet, Helge Hjelle har gått under dekk og ordførar og rådmann let han vere der. Ville dette vorte handtert på same måte om ein vanleg kommunal etat hadde spela bort 13 millionar på ei sommarveke?

Kva skjer med dei tre hovudansvarlege?
– rådmannen er rådmann så lenge kommunestyret vil
– ordføraren er politisk død frå neste val – om ikkje før ……
– Helge Hjelle får vonaleg fortent arrangementspause

Å leve ”på stor fot” kan fordømast. Å sende rekninga til si eiga fattige kommune er 13 millionar gongar verre.

Var det verdt prisen? Tja … Det kjem an på kven som må betale sluttrekninga. Næringslivet i Måløy ligg på «TOPP 10»-lista. Mange privatpersonar vil nok trakke til. Derfor er «kronerulling» den beste ideen hittil. Dette vil syne i kva omfang Måløyværingar og andre vil hjelpe til med å få skuta på rett kjøl. På denne måten kan vi alle få høve til ”å setje pris på” seglskutefesten ut frå evne og oppleving. Vi må aldri gløyme opp i alt ståket at dette var ein framifrå seglas!

Fylkeskommunen kan umogeleg bruke meir pengar for å dekke underskotet. Kva signal vil det i så fall gi til ivrige og dyktige kulturarrangørar i fylket?

Siste veka har det vorte spekulert i korleis dette kunne skje, og om lurvete diskusjonsklima og kystkultur er ein del av bakteppet. Kystkultur med fangst, fiske og frisk seglas har ein kultur med sterke menn til rors. Der var ein skipper ein skipper og ein kaptein ein kaptein. Sterke kvinner styrte bygdesamfunna og kulturlivet. Folk var og er vande med risiko, varp og brå daude. Men også vande med å ta ansvar. Ansvar også i storm og ved forlis. Det gjer rådmann og ordførar no – på sin måte. Men viss sjefane har lete seg overkøyre av ein underordna, så er det eit unnatak i den maskuline kysttradisjonen. Men dette kan sikkert den no tause Helge Hjelle sikkert fortelje meir om. Han har truleg meir å melde om – enn berre Status Quo!

Humor i galskapen. Alltid viktig ved forlis. Hittil har Fjordenes Tidende teke humorprisen i saka; Der vert det denne veka annonsert for deira eiga minnebok med DVD om seglskutefesten med slagordet; ”Årets julegåve”. Glimrane timing. Til å le godt av. Godt at nokre kan tene på den friske ”sommarseglasen”!

Simons historie. Premiere på ein samproduksjon der Sogn og Fjordane Teater samarbeider med Hordaland Teater og den Nationale Scene. Stig Amdam er både forfattar og instruktør, og han har også ansvaret for den minimale scengrafien.

Simon er utanlandsoldaten som kjem heim til kjærasten og legestudiet. Men sanitetssoldaten vert ikkje trudd når han skal fortelje si historie. Simons historie.

Vi sit rundt ei lita kvadratisk scene. Eit forhøyrsrom. Eit rom å elske i. Simon. Kjærasten. Psykologen. Forhøyraren. Vi er tett på ei drivande framsyning der sceneskifte, lysbruk og tempo er imponerande og truverdig.

Det vanskelege i å møte kjærasten att. Kjærasten som seier: ”Eg vil at du skal vere den du var.” Men det syner seg umogleg. Minna strøymer på Simon, men ikkje ein gong psykologen vil tru han. Kva er sanning? Kven si sanning?

Historiane frå slagmark for ein månad sidan og parken frå i går blandar seg. Blandar seg for Simon. Blandar seg for oss. Men sjølv i dette kaoset er regien stram. Tråden vert lett å følge, og det alvorlege temaet vert spala ut også med ein heilt naudsynt porsjon humor. Ein humor som trengst for å halde det alvorlege temaet så langt på avstand at vi kan få auge på det. Det er skilnad på å ”gløyme” og på å ”legge hendigar bak seg”. Men då trengst det hjelp i bearbeidinga.

Vi ser dei mangfaldige kulturelle ytringane frå siste verdskrig meir enn 60 år etter freden. I alt frå komiseriear som ”Allo, Allo” til lokale bøker om St Svituns forlis og krigsseglarane. Her kjem eit samtidsteater om dagens norske utanlandssoldatar.

Eirik del Barco Soleglad spelar ein truverdig Simon, men det er regien som imponerer med mest. Stig Amdam har med temaval, tekst og regi gitt oss ei teateroppleving utanom det vanlege. Om krig og traumatiske opplevingar. Om sanning og om å verte trudd. Eit samtidsdrama. Naturlegvis handlar det først og fremst om krig og soldatar som kjem heim. Men også om andre traumer. Og som alt godt teater; om det å vere menneske.

Laurdag 22. november opna to kunstutstillingar i Førde. Først ut var Kunstmuseet på Prestebøen med temautstillinga ”Corpus”. Kunstmuseet stiller ut med tema ”kroppen” frå eige magasin.

Alt frå skulpturar av Anders Svor og til dama med appelsinhud frå Oddvar Torsheim. Her er mellom anna verk frå Kjartan Slettemark og Knut Rumohr på den rikhaldige utstillinga. Ei allsidig utstilling med skulpturar, maleri og foto. Heilheita i utstillinga er god – frå det reint figurative til det meir stiliserte og abstrakte. Kropp som kropp. Erotiske motiv. Politiske bilete om kroppar i krig. Kropp og kriminalitet. Vakre kunstverk. Kropp i gjenstandar. Kropp som uttrykk for ulike menneskelege stemningar og ulike årstider. Kropp forankra i humor og i historisk mytologi frå dei eldste tider og fram til dei mest moderne uttrykka.

På opninga vart vi guida igjennom av museumsdirektøren. Interessant å få meir bakgrunn og informasjon om verka. Viktig med omvisning – i alle fall for meg – sidan denne utstillinga manglar ein skriftleg katalog. Godt å sjå ei så velkomponert utstilling. Ei utstilling som skal nå vaksne, men særleg born og unge i vår kroppsfikserte tid. Samstundes som den syner oss kropp som basis for kunst. Basiskunnskap for kunstinteresserte.

Så var det å skli over til Førdehuset og ein annan divisjon på juleutstillinga i Sunnfjord Kunstlag. Over 20 medlemmer – flest amatørar – stilte ut nesten 60 verk. Dette er mest bilete, men litt trerelieff, biletvev og keramikk.

Kvaliteten er nok litt ujamn, men det skal den vere på ei slik utstilling. Her er føremålet at folk skal få stille ut sine verk. Ein arena å prøve seg på. Temavala er snille og mest figurative, der motiva ”liknar på” den verkelege verda. Mykje natur, og dei beste fangar gode stemningar. Det ville vere å vone at ei slik utstilling kunne ha eit friskare preg, og at fleire ungdomar ville prøve seg. Dei aller fleste utstillarane har passert førti.

Førdefolket presenterte ei undersøking denne veka der ”kulturstaden Førde” vart rosa opp i skyene. Dette avspegla seg ikkje i frammøte på desse to utstillingane. På kunstmuseet var det åtte på opninga, og den interessante guidinga hadde fortent meir. Juleutstillinga i kunstlaget lokka om lag 30 personar til bilete, gløgg og peparkaker. Viss Førde-publikumet er så opptekne av kultur og Nytt Kunstmuseum som det vert ropa om, så burde det vore litt meir trengsel i utstillingslokala denne laurdagen.

”Kulde” av den svenske dramatikaren Lars Noren. Noren er kjend for skarpt poltisk og provoserande teater. Mykje debatt om nazi-stykket hans for 10 år sidan, og om dette stykket framprovoserte drap på politimenn.

”Kulde» er samtidsdramatikk. Eg var på premiere på denne samproduksjonen mellom Sogn og Fjordane Teater, Hordaland Teater og Den Nationale Scene. Tema vold og mobbing. Eit stykke med same tema som når SOF Teater sette opp stykket om Arve Beheim Karlsen i 2005 ; ”Saman skal vi leve”.

Eg hadde høge forventningar til stykket av Lars Noren. Men vart litt skuffa. Det vart for mykje sjablongar. Ein gutegjeng på tre møter sitt offer. Leiaren i gjengen har nazi-sympatiar. Nestkommanderande i gjengen gjer alt for å dyrke sjefen. Den tredje i gjengen har ein bakgrunn og oppvekst som gjer han utsett. Han er tvilar, men må utføre ordre for å få vere ein del av gjengen. Han lærer motvillig av sjefane, og vert mot slutten på stykket råare enn vi kanskje skulle tru.

Stykket handlar om nasisme og rasisme. Men kanskje vel så mykje om hakkelover og mobbing. Om herskande sjefar som får andre til å gjere jobben for seg. Om frykt.

Regisør Trond Bringeland og skodespelarane er flinke til å variere mellom daglegdagse og litt humoristiske stemningar med grilling og øl, og truande stemningar der valden bygger seg opp. Ei skifting mellom det å vere kompisar og ei stemning med hakking og hat. Handlinga vert spelt ut på ein enkel leikeplass, og vi sit tett på den dramatiske handlinga. Dette fungerer godt til fortelje-måte og regi.

Eg skjønar at dette er eit stykke som vil vekke debatt i samfunnet og i skuleklassar. Men eg får ein liten smak av ”forutsigbart” teater. For meg vert dette litt sånn ”politisk korrekt 70-tals” teater. Med litt for enkle sjablongar. Eg saknar utvikling i figurane på scenen.

Som debattskapar i ei klasse på vidaregåande trur eg dette kan fungere svært bra, men som teater vert det i mine auge ”meir på det jamne”. Og knapt nok det.

Meieriet i Sogndal feira 10 år som studentsamfunn, og teatergruppa markerte feiringa med å setje opp ”Tre syke søstre” av Kjetil Indregard. Dette er eit stykke med svart humor. Ein ferskt vaktmeister tildeler same sjukehus-leiligheit til tre ferske ”søstre”. I starten liknar stykket litt på ”Mens vi venter på Godot”. Korleis kan vi få tida til å gå medan vi ventar på den ansvarlege? Etterkvart bygg det seg umerkande opp ei spenning som i Roald Dahl sine grøssarar.

Vi undrast på om nokon er ”på lag” og kven det eventuelt er, og korleis det skal ende. Stykket skiftar elegant mellom kvardags-scenene og små glimt av uhyggestemning som hintar i retning av den høgdramatiske slutten.

Stykket er krevjande for fire amatørar. Her skal det spelast ut gode typar, og desse typane skal bygge opp spenninga også i dei mest daglegdagse scenene. Amatørar har ofte lett for å overspele, men teatergruppa på Meieriet greier å spare på konfekten. Torben Sundsøy Stedje har eit godt grep om regien.

Dei spelar ut hygge og uhygge i ein enkel scenografi, med møblar i plastinnpakking frå den som nett har flytta ut …….. Eller kanskje har den nyutflytta ikkje flytta ut … eller ….. ?

Scenerom, kostymar og rekvisittar er skorne ned til det minimale. Dette er skodespelarane si framsyning, utan teaterteknisk fiksfakseri.

Dei skiftar mellom kos og uhygge på ein truverdig måte. Dei leikar selkapsleikar for å få tida til å gå, men leiken fortel også om personane i stykket og om deira fortid. Og det gjev glimt om kva som skal skje……

Honnør til sogndalstudentane som vel eit så krevjande stykke for skodespelarane. Og dei løyser oppgåva med glans. Eg var på generalprøven med publikum i salen. Her var tempo og ”timing” på plass. Figurane vart truverdige i alt det absurde, og dei balanserte på rette sida av grensa mellom ”nok nerve” og ”utan overspel”. I den jamne skodespelartroppen vil eg trekke fram spelet til Ingri Martine Fonn. Hennar skiftingar mellom å vere ”passe venleg” og ”passe ekkel” er amatørskodespel på sitt beste.

At teatergruppa vel krevjande stykke for skodespelarane borgar for kvalitet også for det som skal kome. Til våren vert det studentrevy, og då vil denne kjernen av skodespelarar vere gull verdt.

Stor, brei og god lokal bokhaust. I julehandelen vil eg kike ein gong til på desse fire. Operasjon Siskin på Samlaget. Krim frå Timberlid. Om handelsfolk i Førde og milorg under krigen. Spenning på kvar side. Drivande.

Rein luksus på Skald av Arve Sandal. Om natur og litt mat. God forteljing. Dei beste bileta er i ein klasse for seg.

Selja har ei bok av Kjell Askeland. Folk før. Nordfjordingar for 100 år sidan. Godt fortalt.

Kjevleboka av Hans Sande utgitt på Penna Forlag. Fabel for vaksne. Ei sjeldan bok. Underfundig humor.

Og 20 bøker til. Sjeldan har utvalet av gode lokale bøker vore betre.

Johs B Thue har skrive bok om 50-åringen Balestrand bygdahus på Selja Forlag. Ja, meir enn det. Han strekker ungdomslagssoga heilt tilbake til 1870-åra, og langt på veg skriv han ei brei bok om bygda Balestrand. Han skriv om norskdomsrørsla og ungdomslaga fram mot unionsoppløysinga med Sverige, og knyter dette opp mot det første ungdomshuset i Balestrand reist i 1902. Det handla om å få impulsar utanfrå og å omsetje dei i lokalt arbeid.

Han skriv levande om samhald og strid. Om alkoholpolitikk i det liberale Balestrand, og om strid mellom bedehus og ungdomshus. Han skriv om ungdomslaget som maktfaktor i bygda. Han skriv om kino og korsong.

På 50-talet var ungdomshuset utgått på dato, og skulemiljøet i Balestrand stod ved eit vegskilje. Kunne Balestrand sikre seg gymnas på kostnad av Sogndal, så måtte ein samle seg om bygdahus. Vi ser korleis organisasjonane og bankane spadde opp dugnad og pengar. Tømmer gjeve av grunneigarane vart hogge og henta på dugnad. Johs B skriv også om utfordringane i å utvikle seg frå det gamle lagshuset – ungdomshuset – , til den nye tid som offentleg samfunnshus der ingen organisasjon hadde forrang. På 1980-talet fekk ungdomslaget kjøpe heile bygdahuset, men dette førte ikkje til noko lukke. Dei siste 15 åra har huset på nytt vorte eit sameige for heile Balestrand, under stødig leiing av Atle Instebø. Atle Instebø er ein forsiktig mann å sjå til. Men han står støtt i bygda, og veit mykje om tolmod. Om å bygge stein på stein. Om å få folk til å dra i lag.

Boka inneheld rik skildring av bygdakveldar, frå gubbekveldar til ungdomens kulturmønstring, om revy og musikkliv. Og om skifte i musikk og dansetradisjonar på 50-talet. Boka gir oss klare og gode tidsbilete. Noko er spesielt for Balestrand, men mykje kunne like godt vore klipt frå andre bygder på 1900-talet.

Johs B Thue frå Balestrand har stor innsikt i fylkes- og Noregs-soga, og han har djup lokalkunnskap. Men dette gjer at han av og til tippar over. Han er så kunnskapsrik at han vert litt for ivrig til å forklare dei lokale hendingane ut frå dei nasjonale vindane. Og når han vel å blåse opp at 100-årsfesten til fylkesbåtane ikkje var i Balestrand, så er kanskje tråden til bygdahuset i tynnaste laget. Den djupe lokalkunnskapen hans gjer også at han unntaksvis vert litt for navleskodande – på eigen navle. Men bevares. Ei interessant og velskriven bok om og for Balestrendingar. Men også for oss andre.

Mange vil undrast om ikkje ei bok om Balestrand bygdehus vert ”snever”? Eg svarar nei, og vil understreke det med eit sitat frå boka. Eit sitat om bygdelivet og bygdahuset: Her har ”balestrendingar høyrt på lærerike foredrag, sunge i kor, spela teater og dansa folkeviseleik og sett på flimrande bygdekino, fått sine første premiar på idrettslags- og skyttarfesten. Etterpå dansa dei seg sveitte og yre, forelska seg, drakk seg fulle, avvikla eit lite slagsmål.”