Provinsiell eller lokal?

Vi lever i ein global tidsalder. Det har blitt sagt så mange gonger at vi knapt tenkjer over det. Men kva inneber det? Ein ting er at kapitalen for lengst har sprengt nasjonsgrensene og at det finst politiske institusjonar som tek opp internasjonale og globale spørsmål. Det skal ikkje eg snakke om. Eg skal heller ikkje snakke særleg lenge om musikk, som har reist i hundrevis av år, den klassiske drog frå Tyskland og utover kontinentet med dei store komponistane frå Bach og framover, den italienske operaen var endå tidlegare ute, i dag reiser populærmusikken, ikkje minst frå Storbritannia og USA, og verdsmusikken har sine nettverk. Musikken reiser og reiser. Musikk er eit internasjonalt språk. Her finst heilt klart ulike dialektar, ofte går det an å høyre kvar musikken kjem ifrå, kanskje også når han vart laga, dette gjer berre opplevinga rikare.

Lokal verdslitteratur

Men det eg skal snakke om, er litteraturen. Den kan berre kome til syne gjennom eit skriftspråk, og dei aller fleste forfattarar bruker, dei må bruke sitt eige språk for å få uttrykt det dei har på hjartet. Der pop-og rockemusikarar kan ty til engelsk same kvar på kloden dei kjem frå, og dermed i alle fall ha ein teoretisk sjanse til å bli verdskjende, der må forfattarane slite med morsmålet, same kor lite og ukurant det er i global målestokk. Og ikkje berre språket må vere lokalt. Handlinga må leggjast til eit spesifikt miljø, til ein stad som anten kan vere ein faktisk stad som Frogner eller Mumbay eller Sunne, eller ein oppdikta stad som Skogli eller Brobdingnag. Uansett må staden ha nokon spesifikke eigenskapar . Du kan ikkje skrive ein global roman, eg har i alle fall til gode å lese noko slikt. Det er litt som med folk: Du kan oppleve deg som verdsborgar, men når du går ut av døra der du bur, så kjem du ut på ein heilt spesiell geografisk avgrensa plass på kloden. Mest sannsynleg kjem du ut i eit nabolag. Og viss du har budd der ei tid, veit du noko om trafikken, og om korleis lyset fell på husa på andre sida av gata eller korleis vinden ruskar i buskene, om plassen er liten er det nokon folk du kan rekne med å møte, om du går ut på gata i ein storby veit du i alle fall noko om butikkane i nærleiken og etter ei tid vil fleire av dei som står der nikke til deg når du kjem innom. Livet er lokalt, litteraturen er lokal. Den må ha lukter og smakar og handlemåtar og seiemåtar. Der ein musikar kan kome ganske langt med generelle formuleringar av typen: ”she loves you, ye ye ye”, må litteraturen seie noko om korleis ho elskar deg og i kva slags miljø denne kjærleiken utfaldar seg. ”All stor litteratur er lokal” skal den svenske nobelprisvinnaren Harry Martinson ha sagt.

Enkjebål fyrer opp lesaren

Men vi veit jo alle at også litteratur reiser, verda er jo full av litteratur som er omsett frå eitt språk til eit anna. Slike reiser er fascinerande på fleire måtar. For eksempel er det jo slik at jo mindre ein veit om landet ein roman kjem frå, jo lettare er det å tru at det som står der er sant: altså at dette landet er slik som i boka. Spesielt viss boka passar med sterotypiane våre. India er enkjebrenning og rituelle bad i Ganges. At det også er dataingeniørar og småbarnsfamiliar i tidsklemme som kjøper ferdigmiddag på veg til t-banen, er vimindre interessert i å få vite. Indarane skal ver så god oppføre seg indisk i litteraturen, indisk på vår måte. Dataingeniørar kan vi jo lese om i norske romanar.

For nokre år tilbake høyrte eg ei gruppe indiske forfattarar diskutere indisk samtidslitteratur på eit seminar i London. Stemninga bråsnudde frå høflig til heftig då dei kom inn på språk. India har meir enn 20 offisielle språk, og bøker som er skrivne på eitt av dei, nemleg engelsk, reiser naturlegvis enklare rundt kloden enn dei som er forfatta på hindi for ikkje å snakke om teluga. Sånn er det, engelsk er eit verdsspråk. Men kva skjer når engelskspråklege forfattarar frå det tidlegare britiske imperiet skal skrive på imperiets språk? Jau, meinte dei hinduskrivande forfattarane, då tek dei til å skrive for imperiet og ikkje for indarar. Dei skildrar India for vestlege lesarar som elskar det eksotiske, mytene, språket som er spekka med indiske gloser og er gebrokkent. Figurane er litt enkle, ofte upålitelege. Dette er vestens blikk på koloniane på nytt. Indiske forfattarar som skriv på engelsk driv ein type sjølveksotisering, dei skriv om India av i går, dei forklarer ting som er heilt sjølvsagte for folk som bur i India, men som vestlege lesarar treng å vite for å forstå handlinga.

Denne kritikken sveid som røyken frå eit enkjebål i augene på dei engelskspråklege forfattarane, som slo tilbake med argument som at skjønnlitteratur er fiksjon og det var rart å møte krav om at dei måtte gje eit sant bilde av samfunnet når dei dikta.

Og eg som var tilhøyrar møtte meg sjølv i døra, for eg vil jo nettopp ha eksotiske forteljingar når eg les bøker frå langt borte. Og eg har dessutan lett for å tru på romanar frå slike stader.

Ligg unna stereotypiane mine

Her kunne ein jo konkludere med at vi eksotiserer oss for kvarandre og ferdig med det, Viss eg får sariar og nifse ritual, så kan verda alltids få lov til å leite etter is og snø og kulde i norske romanar

Men det finst for mange asymmetriar her til at denne byteprosessen skal gå i balanse: Ein ting er Vesten mot resten.

Den sørfarikanske forfattaren J.M. Coetzee let romanfiguren Elizabeth Costello formulere det slik, i romanen som ber hennar namn:

” ’-Den engelske roman’, sier hun, ’blir først og fremst skrevet av engelskmenn for engelskmenn. Det er det som gjør den til den engelske roman. Den russiske roman blir skrevet av russere for russere. Men den afrikanske roman blir ikkje skrevet av afrikanere for afrikanere. Afrikanske forfattere skriver nok kanskje om Afrika, om afrikanske erfaringer, men eg har inntrykk av at de hele tiden mens de skriver, kikker seg over skulderen på utlendingene som vil lese dem. De har, enten de liker det eller ei, påtatt segrollen som fortolker, og fortolker Afrika for sine lesere. Men hvordan kan man utforske en verden i hele dens dybde viss man samtidig må forklare den for utenforstående? Det er som en vitenskapsmann som prøver å gi full, skapende oppmerksomhet til sine undersøkelser samtidig som han forklarer en gruppe uvitende studenter om kva han gjør. Det er for mye for et menneske, det lar seg ikkje gjøre, ikkje på dypeste nivå. Så vidt eg kan se, er dette roten til problemet. Det å måtte fremføre deres afrikanskhet samtidig som dere skriver.’ ”

Lokalt og universelt

Europa og USA har definisjonsmakta. Det er her det vert avgjort kva som er eksotisk og kva som er heilt alminneleg, det vil seie universelt. Eller: det er ikkje heilt rett. Forfattarar frå små land og utkantregionar kan oppleve det same. Den rumenske forfattaren Mircea Catarescu har opplevd liknande ting som som dei indiske og afrikanske kollegane hans. På bokmesser utanfor eigne landegrenser opplever han stadig at Günter Grass og andre forfattarar frå tunge nasjonar får lov til å snakke om store spørsmål. Hans oppgåve er å representere det heilt spesielle ved å vere rumenar:

”Skriv om din Securitate, om din Ceauscescu, om ditt Folkets hus. Om hundene dine, gatebarna dine, sigøynerne dine. La oss skrive om kjærlighet, død, lykke, smerte og ekstase. Valget er ditt: Forsterk de dyrebare klisjeene våre eller forsvinn.”

Her er det interessant å merke seg at Günter Grass er minst like lokal som Catarescu i bøkene sine, det same gjeld mange andre internasjonale kjende forfattarar som Paul Auster og A.S. Byatt Likevel tenkjer ein at dei skriv universelt med utgangspunkt i det lokale. Dei skriv for seg sjølv eller for sine eller for den som vil lese. Dei treng ikkje forklare meir enn dei vil. Eg gler meg til den dagen også indiske, afrikanske og rumenske forfattarar får lov til å skrive akkurat like sjølvsagt om sitt, og blir oppfordra til uttale seg om livet, døden og kjærleiken i Mumbay og Bucuresti.

Kva ein då skal gjere med suget etter det eksotiske får vere ei anna historie.